ABD, AB VE TÜRKİYE’DE TARIMDA MALİYET HESAPLAMA
YÖNTEMLERİ
Deniz DÖNMEZ & Eda AYGÖREN
TEPGE
1.
Giriş
Genel
tanımı ile maliyet, elde edilen ürünün, meydana gelmesi ve pazarlanabilmesi
için kullanılan ara mallar ve unsurlar için yapılan harcamalar toplamının
parasal ifadesidir.
Ekonomik
faaliyette bulunmakta olan herhangi bir işletmenin amacı gerçekleştirdiği bu
faaliyetten en fazla karı elde etmektir (1). İşletmeler bunu yapabilmek için
elde ettikleri ürünün maliyetini çıkartarak, bu faaliyet sonucu elde ettikleri
fayda ve gelirleri tespit ederler.
Türkiye’de
ise tarımsal faaliyette bulunan işletmelerin büyük bir çoğunluğu yaptıkları
faaliyetin herhangi bir muhasebe kaydını tutmamaktadır. Bu nedenle işletmelerin
ne kadar gelir elde ettiklerinin tespiti ve bunun sonucunda da üretim
faaliyetinin planlanması oldukça güç olmaktadır. Ayrıca tarımsal üretimde
karşılaşılan mevcut sorunların çözümü ve verimliliği artırmaya yönelik
önlemlerin sağlıklı bir şekilde alınabilmesi için; tarım işletmelerinin mevcut
yapılarının bilinmesi, üretim sürecindeki tüm ayrıntıların ortaya konulmuş
olması ve kaynakların ne ölçüde etkin kullanıldığının belirlenmesi gereklidir
(2).
Üretim
maliyetleri ve gelir araştırmaları işletmelerin ekonomik etkinliklerinin
değerlendirilmesinin yanı sıra, işletme muhasebesi, üretici refahı analizleri,
tarımsal gelir hesapları, bölgesel, ulusal ve uluslararası rekabet gücü
analizleri, ekonomik rant hesaplamaları, tarım politikası aracı veya analizleri
(fiyat destekleme (girdi-çıktı), gelir desteği, tarımsal kredi, üretim
planlaması, tarımsal projeksiyonlar vb.) gibi çok farklı amaçlarla da
kullanılabilir (3).
Türkiye'de
tarım ürünlerinin maliyetlerinin hesaplanmasında değişik kişi ve kurumlarca
farklı yollar izlenmektedir. Uygulanan yöntemler genellikle birbirine benzer
görünse de, küçük de olsa aradaki farklılıklar maliyetler üzerinde önemli
değişikliklere yol açmaktadır. Örneğin yapılan masrafın değerinin tespiti için
sorulan soru tekniği, kullanılan faiz oranlarının farklılıklar arz etmesi, yapılan
masrafların değerinin saptanması, (sabit) masrafların üretim faaliyetlerine
dağıtılması gibi konularda önemli yaklaşım farklılıklarının olduğu dikkat
çekmektedir (3).
Tarım
ürünlerinin maliyet hesapları;
Maliyetin
hangi amaçla hesaplandığına, yani müdahale fiyatı ya da destekleme fiyatının
belirlenmesi, yapılan iş ve iş gücü miktarının tespiti ya da toplam üretim
maliyetinin bulunması,
Ürün
çeşidine, cinsine,
Ürün
yetiştirilirken kullanılan tarım tekniğine,
Kullanılan
maliyet hesaplama yöntemine,
Hesaplamayı
yapan kişi veya kurumların amaçlarına,
Maliyet
hesaplaması anket yoluyla yapılıyorsa anketörün bilgi ve becerisine bağlı
olarak değişmektedir.
2.
Materyal ve Yöntem
Dünyada
ve ülkemizde işletmeye ya da ürüne ait bilgilere daha çok anket yöntemiyle
ulaşılmaya çalışılmaktadır. Maliyetlerde hangi amaçla bu bilgilerin
toplandığına, anket yöntemi ile yapılıyor ise anketin yöntemine, anketörün
bilgi ve becerisine bağlı olarak farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Maliyetlerin
tespitinde dünyada ne kadar da benzer yöntemler kullanılsa da bu tarz farklılar
maliyetler üzerinde önemli değişikliklere yol açmaktadır.
Ülkemizde
çoğu tarımsal ürünün, dünya ortalamalarından daha düşük verim ve daha yüksek
maliyetlere sahip olduğu bilinmektedir. Bu durum üreticilerin yurtiçi ve
yurtdışı pazarlarda rekabet olanaklarını sınırlamaktadır.
Bu
çalışmada karşılaştırması yapılan ABD ve AB ülkelerinde, işletmeler
maliyetlerini çıkarmakta ve bu sonuçlara dayanarak kendi üretim maliyetlerini
düşürmekte, her yıl biraz daha teknolojiye yatırım yaparak verimliliklerini
arttırmaktadırlar.
3.
Avrupa Birliğinde Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Metodolojisi
Bugün
AB'ne üye tüm ülkeler kendi tarımsal yapılarına uygun veri sistemlerine sahip
olmakla birlikte, topluluğun ortak tarım politikasının yönlendirilmesi ve üye
ülkelerin işletmelerinin karşılaştırılması için aynı baza sahip verilerin
oluşturulması gereği ortaya çıkmıştır. Bu amaçla uygulanmaya başlayan Tarımsal
Muhasebe Veri Ağı ilk kez 1965 tarihinde gündeme gelmiştir (4).
FADN
(Tarımsal Muhasebe Veri Ağı)’ın kaynağını, topluluktaki belli bir büyüklüğü
aşan ve örneklemeye göre seçilmiş işletmelerden toplanan mikro ekonomik veriler
oluşturmaktadır. Seçilen örnek işletmelere ait veriler muhasebe kayıtlarından
alınmakta ve verilerin toplanmasında gönüllülük esasına göre çalışılmaktadır.
FADN sistemi içinde tarım işletmelerinin sınıflandırılması ise, işletme
tiplerine ve ekonomik büyüklüğe göre yapılmaktadır (4).
AB’de
kurulan FADN sistemi ile AB kapsamındaki tarımsal işletmelerin gelirleri ve
performansları ile ilgili muhasebe verilerinin toplanması hedeflenmektedir.
FADN kapsamında elde edilen veriler mikro düzeyde ve rastgele olarak seçilen
tarımsal işletmelerden elde edilmektedir. Bu kapsama alınan işletmeler ticari
nitelikteki tarımsal işletmelerdir ve sahip olması gerekli minimum ekonomik
büyüklüğe göre belirlenmiştir. Rastgele seçilen örnek işletmeler coğrafi
bölgelerine, işletme büyüklüğüne ve tiplerine göre tabakalandırılmıştır. Bu
sistemde, ülkelerde faaliyet gösteren muhasebe ofislerinin oluşturduğu bir ağ
vardır ve muhasebe ofislerinin faaliyet sınırları ülkeden ülkeye
değişebilmektedir. Bazı ülkelerde mevcut ticari muhasebe ofisleri vergilendirme
ve destek amaçlı faaliyet gösterirken, bazı ülkelerde veriler araştırma
enstitüleri, üniversiteler ve tarımsal ticari birlikler gibi kurumlar
tarafından yalnızca FADN için elde edilmektedir. Elde edilen bu veriler
muhasebe ofislerine ve ulusal irtibat bürolarına iletilmekte, irtibat büroları
bu verileri, doğruluğunun denetlenmesi ve çeşitli testlere tabi tutulması
amacıyla komisyona iletmekte ve veri tabanında muhafaza etmektedir. FADN
sistemine dahil olan tarımsal işletmelerde gönüllülük esas alınmakta ve elde
edilen veriler hiçbir şekilde paylaşılmamakta ve vergilendirme amaçlı
kullanılamamakta, gizli tutulmaktadır. İşletmelerden bireysel olarak elde
edilen veriler açıklanmaz, ancak toplu olarak sonuçlar ilan edilebilmektedir.
FADN verileri elde edilirken bu muhasebe kayıtları dışında anketler, faturalar
gibi çeşitli kaynaklardan yararlanılmaktadır (5).
FADN
sisteminde özet olarak; işletme ile ilgili genel bilgiler, işletme faaliyetinin
türü, işgücü, canlı hayvan sayısı ve değeri, canlı hayvan alım ve satımı,
maliyetler, binalar, arsalar, makineler ve işletme sermayesi, borçlar, katma
değer vergisi, yardımlar ve sübvansiyonlar, üretim (bitkisel ve hayvansal
üretim, canlı hayvanlar hariç), kotalar, bitkisel ürünler ve hayvanlar için yapılan
doğrudan ödemelere ilişkin veriler toplanmaktadır (5).
4.
Amerika Birleşik Devletleri Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama
Metodolojisi
Amerika
Birleşik Devletlerinde ise resmi istatistik olarak kullanılan maliyet
çalışmaları Tarım Bakanlığı (USDA) (United State Department of Agriculture)
kapsamında ERS (Economic Research Service) tarafından yapılmaktadır. Maliyetler
örneklemeyle tesadüfi olarak belirlenen işletmelerde anket yapmak suretiyle
toplanmaktadır. Bu anketler Agricultural Resource Managemant Survey (ARMS)
tarafından yapılmakta ve her ürün için 4 - 8 yıl arasında değişen yıllarda
tekrarlanan anket çalışmalarıyla güncellenmektedir. Güncellenen bu rakamlarla
her yıl fiyat endeksleri ve üretim rakamları kullanılarak maliyet tahminleri
yapılmakta ve veri kaynağı olarak kullanılmaktadır. Bunun dışında üniversiteler
ve araştırma kuruluşları da bölgelerinde ekonomik öneme sahip ürünlerde
maliyetleri belirlemek amaçlı araştırmalar yapmaktadırlar (6).
5.
Türkiye’de Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Metodolojisi
Birçok
ülkede çeşitli amaçlarla tarımsal ürünlerde üretim masrafları ve birim
maliyetlerinin hesaplandığı görülmektedir. Türkiye’de de tarım ürünleri maliyet
hesaplanmasında değişik kişi ve kurumlarca farklı yolların izlendiği
bilinmektedir.
Türkiye’de
farklı kamu ve özel kesim kuruluşları kendi ihtiyaçlarına yönelik olarak
genellikle yerel çalışmalarla ve daha çok anket gibi yöntemlerle işletme veya
ürün düzeyinde verilere ulaşmaya çalışmaktadırlar. Bu uygulamalarda çoğu kez
yöntemler birbirine benzer görünseler de, aralarındaki küçük farklılıklar bile
sonuçlar üzerinde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Örneğin; kullanılan
faiz oranları, yapılan masrafların değerinin saptanması, sabit masrafların
üretim faaliyetlerine dağıtılması gibi konularda önemli yaklaşım
farklılıklarının olduğu dikkati çekmektedir.
Ülkemizde
çiftçi muhasebe kaydı 1998 yılında başlamış bu amaçla DİE tarafından 1999
yılında tarımsal işletmelerin ekonomik yapılarını belirlemek için Ege Bölgesinde
pilot bir çalışma yapılmış, 2001 yılında da Türkiye’yi kapsayan bir başka
çalışma yapılmıştır. Türkiye’de Çiftlik Muhasebe Veri Ağının resmi kuruluşu AB
destekli olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından 2007 yılında
başlatılmıştır. 9 ilde pilot olarak başlanan uygulama günümüzde 12 ile
çıkarılarak idari ve yasal düzenlemeler yapılmıştır ve çalışmalar 600 anket
üzerinden devam etmektedir. Ancak ÇMVA’da tarımsal ürünlerin maliyetlerinin
özel olarak çıkarılması ve raporlanması henüz yapılamadığından ülkemizde tarım
işletmelerinde maliyetin hesaplanması anket yöntemi kullanılarak işletmede
üretilen ürünlerin maliyetlerinin hesaplanması ile çıkarılmaktadır. Tarımsal
ürünlerde maliyet çalışmaları Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü
tarafından Bakanlığımız taşra teşkilatları olan İl ve İlçe müdürlükleri
tarafından doldurulan anketlerle, üniversitelerin Ziraat Fakülteleri Tarım
Ekonomisi Bölümleri ve Araştırma Enstitüleri tarafından yapılan anket
çalışmaları sonucunda elde edilen verilere dayanmaktadır. Bu maliyet
çalışmalarında 1 dekara olan üretim maliyetleri hesaplanmakta ve fiziki üretim
girdileri ve parasal değerlere de yer verilebilmektedir.
Bunun
yanında ülkemizde birçok kamu ve özel kurumlar ürün bazında maliyet çalışması
yapmaktadır. Bunlardan bazıları, Bankalar, Ziraat Odaları, Üretici Birlikleri,
Ziraat Mühendisleri Odası, Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)’dir. Bu kuruluşlar
genellikle üniversite ve araştırma enstitülerinden farklı olarak anket yöntemi
kullanmadan ortalama rakamlar üzerinden bir maliyet hesabı yapmaktadır.
6.
Genel Değerlendirme
Ülkemizde
yapılan maliyet çalışmaları ile ABD’de yapılan çalışmalar arasında metodolojik
ve değerleme açısından çok büyük farklılıklar bulunmamaktadır. ABD ve ülkemizde
ürün üzerinden üreticilerle yapılan anket çalışmaları ile sonuçlar elde
edilmektedir. AB’de yapılan çalışmalarda ise “Tarım İşletmeleri Muhasebe Veri
Ağı” sistemi üzerinden ürün bazlı değil işletme dikkate alınarak yapılan
organizasyon neticesinde ürün maliyetleri çıkarılmaktadır. Sonuç olarak
Bakanlığımızda müdahale ve destekleme fiyatlarının belirlenmesi için kullanılan
maliyet verileri Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü (TEPGE)
tarafından ülke çapında en fazla üretime sahip bölgelerde, Tarım ve Köyişleri
Bakanlığı Tarım İl ve İlçe Müdürlüğü personelleri tarafından yapılan ürün
maliyet anketleri sonuçlarına dayanmaktadır. ABD verileri Tarım Bakanlığının
yapmış olduğu ve yıllık olarak yayınladığı raporlara, AB verileri ise FADN yani
çiftlik muhasebe veri ağı sisteminden elde edilen ve AB tarafından yayınlanan
verilere dayanmaktadır. Ülkemizde de ÇMVA çalışmaları başlatılmış olup, kurulan
bu organizasyon ile gelecekte daha sağlıklı verilere ulaşabilecek ve bu sistem
üzerinden de bu bilgilere rahatlıkla ulaşılabilecektir.
***
Kaynaklar:
1.
ERKUŞ, A., BÜLBÜL M., KIRAL T., AÇIL A.F., DEMİRCİ R., “Tarım Ekonomisi”,
A.Ü.Z.F. yayınları Yayın No:5, 1995, Ankara
2.
KORAL A.İ., ALTUN A., “Türkiye’de Üretilen Tarım Ürünlerinin Üretim
Girdilerinin Rehberi”, K.H.G.M., Ankara
3.
KIRAL T., KASNAKOĞLU H. TATLIDİL F.F., FİDAN H., GÜNDOĞMUŞ E., “Tarımsal
Ürünler İçin
Maliyet
Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi”, TEAE ,Y.No:37, Ankara
4.
ÇAKIR S. “Adana İlinde Tarımsal Kuruluşların Tarımsal Üretim Maliyetleri
Hesaplama Yöntemlerinin Değerlendirilmesi” Yüksek Lisans Tezi 2005 Adana
5.
OVALI S. “AB Ortak Tarım Politikası ve Tarım İşletmeleri Muhasebe Veri Ağı
Sistemine Türkiye’nin Uyumu” Doktora Tezi Temmuz 2009 Trabzon
6.
http://www.ers.usda.gov/Data/CostsAndReturns/methods.htm
