TARIMDA MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ

ABD, AB VE TÜRKİYE’DE TARIMDA MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ

Deniz DÖNMEZ & Eda  AYGÖREN

TEPGE

1. Giriş

Genel tanımı ile maliyet, elde edilen ürünün, meydana gelmesi ve pazarlanabilmesi için kullanılan ara mallar ve unsurlar için yapılan harcamalar toplamının parasal ifadesidir.

Ekonomik faaliyette bulunmakta olan herhangi bir işletmenin amacı gerçekleştirdiği bu faaliyetten en fazla karı elde etmektir (1). İşletmeler bunu yapabilmek için elde ettikleri ürünün maliyetini çıkartarak, bu faaliyet sonucu elde ettikleri fayda ve gelirleri tespit ederler.

Türkiye’de ise tarımsal faaliyette bulunan işletmelerin büyük bir çoğunluğu yaptıkları faaliyetin herhangi bir muhasebe kaydını tutmamaktadır. Bu nedenle işletmelerin ne kadar gelir elde ettiklerinin tespiti ve bunun sonucunda da üretim faaliyetinin planlanması oldukça güç olmaktadır. Ayrıca tarımsal üretimde karşılaşılan mevcut sorunların çözümü ve verimliliği artırmaya yönelik önlemlerin sağlıklı bir şekilde alınabilmesi için; tarım işletmelerinin mevcut yapılarının bilinmesi, üretim sürecindeki tüm ayrıntıların ortaya konulmuş olması ve kaynakların ne ölçüde etkin kullanıldığının belirlenmesi gereklidir (2).

Üretim maliyetleri ve gelir araştırmaları işletmelerin ekonomik etkinliklerinin değerlendirilmesinin yanı sıra, işletme muhasebesi, üretici refahı analizleri, tarımsal gelir hesapları, bölgesel, ulusal ve uluslararası rekabet gücü analizleri, ekonomik rant hesaplamaları, tarım politikası aracı veya analizleri (fiyat destekleme (girdi-çıktı), gelir desteği, tarımsal kredi, üretim planlaması, tarımsal projeksiyonlar vb.) gibi çok farklı amaçlarla da kullanılabilir (3).

Türkiye'de tarım ürünlerinin maliyetlerinin hesaplanmasında değişik kişi ve kurumlarca farklı yollar izlenmektedir. Uygulanan yöntemler genellikle birbirine benzer görünse de, küçük de olsa aradaki farklılıklar maliyetler üzerinde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Örneğin yapılan masrafın değerinin tespiti için sorulan soru tekniği, kullanılan faiz oranlarının farklılıklar arz etmesi, yapılan masrafların değerinin saptanması, (sabit) masrafların üretim faaliyetlerine dağıtılması gibi konularda önemli yaklaşım farklılıklarının olduğu dikkat çekmektedir (3).

Tarım ürünlerinin maliyet hesapları;

 Maliyetin hangi amaçla hesaplandığına, yani müdahale fiyatı ya da destekleme fiyatının belirlenmesi, yapılan iş ve iş gücü miktarının tespiti ya da toplam üretim maliyetinin bulunması,

 Ürün çeşidine, cinsine,

 Ürün yetiştirilirken kullanılan tarım tekniğine,

 Kullanılan maliyet hesaplama yöntemine,

 Hesaplamayı yapan kişi veya kurumların amaçlarına,

 Maliyet hesaplaması anket yoluyla yapılıyorsa anketörün bilgi ve becerisine bağlı olarak değişmektedir.

2. Materyal ve Yöntem

Dünyada ve ülkemizde işletmeye ya da ürüne ait bilgilere daha çok anket yöntemiyle ulaşılmaya çalışılmaktadır. Maliyetlerde hangi amaçla bu bilgilerin toplandığına, anket yöntemi ile yapılıyor ise anketin yöntemine, anketörün bilgi ve becerisine bağlı olarak farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Maliyetlerin tespitinde dünyada ne kadar da benzer yöntemler kullanılsa da bu tarz farklılar maliyetler üzerinde önemli değişikliklere yol açmaktadır.

Ülkemizde çoğu tarımsal ürünün, dünya ortalamalarından daha düşük verim ve daha yüksek maliyetlere sahip olduğu bilinmektedir. Bu durum üreticilerin yurtiçi ve yurtdışı pazarlarda rekabet olanaklarını sınırlamaktadır.

Bu çalışmada karşılaştırması yapılan ABD ve AB ülkelerinde, işletmeler maliyetlerini çıkarmakta ve bu sonuçlara dayanarak kendi üretim maliyetlerini düşürmekte, her yıl biraz daha teknolojiye yatırım yaparak verimliliklerini arttırmaktadırlar.

3. Avrupa Birliğinde Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Metodolojisi

Bugün AB'ne üye tüm ülkeler kendi tarımsal yapılarına uygun veri sistemlerine sahip olmakla birlikte, topluluğun ortak tarım politikasının yönlendirilmesi ve üye ülkelerin işletmelerinin karşılaştırılması için aynı baza sahip verilerin oluşturulması gereği ortaya çıkmıştır. Bu amaçla uygulanmaya başlayan Tarımsal Muhasebe Veri Ağı ilk kez 1965 tarihinde gündeme gelmiştir (4).

FADN (Tarımsal Muhasebe Veri Ağı)’ın kaynağını, topluluktaki belli bir büyüklüğü aşan ve örneklemeye göre seçilmiş işletmelerden toplanan mikro ekonomik veriler oluşturmaktadır. Seçilen örnek işletmelere ait veriler muhasebe kayıtlarından alınmakta ve verilerin toplanmasında gönüllülük esasına göre çalışılmaktadır. FADN sistemi içinde tarım işletmelerinin sınıflandırılması ise, işletme tiplerine ve ekonomik büyüklüğe göre yapılmaktadır (4).

AB’de kurulan FADN sistemi ile AB kapsamındaki tarımsal işletmelerin gelirleri ve performansları ile ilgili muhasebe verilerinin toplanması hedeflenmektedir. FADN kapsamında elde edilen veriler mikro düzeyde ve rastgele olarak seçilen tarımsal işletmelerden elde edilmektedir. Bu kapsama alınan işletmeler ticari nitelikteki tarımsal işletmelerdir ve sahip olması gerekli minimum ekonomik büyüklüğe göre belirlenmiştir. Rastgele seçilen örnek işletmeler coğrafi bölgelerine, işletme büyüklüğüne ve tiplerine göre tabakalandırılmıştır. Bu sistemde, ülkelerde faaliyet gösteren muhasebe ofislerinin oluşturduğu bir ağ vardır ve muhasebe ofislerinin faaliyet sınırları ülkeden ülkeye değişebilmektedir. Bazı ülkelerde mevcut ticari muhasebe ofisleri vergilendirme ve destek amaçlı faaliyet gösterirken, bazı ülkelerde veriler araştırma enstitüleri, üniversiteler ve tarımsal ticari birlikler gibi kurumlar tarafından yalnızca FADN için elde edilmektedir. Elde edilen bu veriler muhasebe ofislerine ve ulusal irtibat bürolarına iletilmekte, irtibat büroları bu verileri, doğruluğunun denetlenmesi ve çeşitli testlere tabi tutulması amacıyla komisyona iletmekte ve veri tabanında muhafaza etmektedir. FADN sistemine dahil olan tarımsal işletmelerde gönüllülük esas alınmakta ve elde edilen veriler hiçbir şekilde paylaşılmamakta ve vergilendirme amaçlı kullanılamamakta, gizli tutulmaktadır. İşletmelerden bireysel olarak elde edilen veriler açıklanmaz, ancak toplu olarak sonuçlar ilan edilebilmektedir. FADN verileri elde edilirken bu muhasebe kayıtları dışında anketler, faturalar gibi çeşitli kaynaklardan yararlanılmaktadır (5).

FADN sisteminde özet olarak; işletme ile ilgili genel bilgiler, işletme faaliyetinin türü, işgücü, canlı hayvan sayısı ve değeri, canlı hayvan alım ve satımı, maliyetler, binalar, arsalar, makineler ve işletme sermayesi, borçlar, katma değer vergisi, yardımlar ve sübvansiyonlar, üretim (bitkisel ve hayvansal üretim, canlı hayvanlar hariç), kotalar, bitkisel ürünler ve hayvanlar için yapılan doğrudan ödemelere ilişkin veriler toplanmaktadır (5).

4. Amerika Birleşik Devletleri Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Metodolojisi

Amerika Birleşik Devletlerinde ise resmi istatistik olarak kullanılan maliyet çalışmaları Tarım Bakanlığı (USDA) (United State Department of Agriculture) kapsamında ERS (Economic Research Service) tarafından yapılmaktadır. Maliyetler örneklemeyle tesadüfi olarak belirlenen işletmelerde anket yapmak suretiyle toplanmaktadır. Bu anketler Agricultural Resource Managemant Survey (ARMS) tarafından yapılmakta ve her ürün için 4 - 8 yıl arasında değişen yıllarda tekrarlanan anket çalışmalarıyla güncellenmektedir. Güncellenen bu rakamlarla her yıl fiyat endeksleri ve üretim rakamları kullanılarak maliyet tahminleri yapılmakta ve veri kaynağı olarak kullanılmaktadır. Bunun dışında üniversiteler ve araştırma kuruluşları da bölgelerinde ekonomik öneme sahip ürünlerde maliyetleri belirlemek amaçlı araştırmalar yapmaktadırlar (6).

5. Türkiye’de Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Metodolojisi

Birçok ülkede çeşitli amaçlarla tarımsal ürünlerde üretim masrafları ve birim maliyetlerinin hesaplandığı görülmektedir. Türkiye’de de tarım ürünleri maliyet hesaplanmasında değişik kişi ve kurumlarca farklı yolların izlendiği bilinmektedir.

Türkiye’de farklı kamu ve özel kesim kuruluşları kendi ihtiyaçlarına yönelik olarak genellikle yerel çalışmalarla ve daha çok anket gibi yöntemlerle işletme veya ürün düzeyinde verilere ulaşmaya çalışmaktadırlar. Bu uygulamalarda çoğu kez yöntemler birbirine benzer görünseler de, aralarındaki küçük farklılıklar bile sonuçlar üzerinde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Örneğin; kullanılan faiz oranları, yapılan masrafların değerinin saptanması, sabit masrafların üretim faaliyetlerine dağıtılması gibi konularda önemli yaklaşım farklılıklarının olduğu dikkati çekmektedir.

Ülkemizde çiftçi muhasebe kaydı 1998 yılında başlamış bu amaçla DİE tarafından 1999 yılında tarımsal işletmelerin ekonomik yapılarını belirlemek için Ege Bölgesinde pilot bir çalışma yapılmış, 2001 yılında da Türkiye’yi kapsayan bir başka çalışma yapılmıştır. Türkiye’de Çiftlik Muhasebe Veri Ağının resmi kuruluşu AB destekli olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından 2007 yılında başlatılmıştır. 9 ilde pilot olarak başlanan uygulama günümüzde 12 ile çıkarılarak idari ve yasal düzenlemeler yapılmıştır ve çalışmalar 600 anket üzerinden devam etmektedir. Ancak ÇMVA’da tarımsal ürünlerin maliyetlerinin özel olarak çıkarılması ve raporlanması henüz yapılamadığından ülkemizde tarım işletmelerinde maliyetin hesaplanması anket yöntemi kullanılarak işletmede üretilen ürünlerin maliyetlerinin hesaplanması ile çıkarılmaktadır. Tarımsal ürünlerde maliyet çalışmaları Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü tarafından Bakanlığımız taşra teşkilatları olan İl ve İlçe müdürlükleri tarafından doldurulan anketlerle, üniversitelerin Ziraat Fakülteleri Tarım Ekonomisi Bölümleri ve Araştırma Enstitüleri tarafından yapılan anket çalışmaları sonucunda elde edilen verilere dayanmaktadır. Bu maliyet çalışmalarında 1 dekara olan üretim maliyetleri hesaplanmakta ve fiziki üretim girdileri ve parasal değerlere de yer verilebilmektedir.

Bunun yanında ülkemizde birçok kamu ve özel kurumlar ürün bazında maliyet çalışması yapmaktadır. Bunlardan bazıları, Bankalar, Ziraat Odaları, Üretici Birlikleri, Ziraat Mühendisleri Odası, Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)’dir. Bu kuruluşlar genellikle üniversite ve araştırma enstitülerinden farklı olarak anket yöntemi kullanmadan ortalama rakamlar üzerinden bir maliyet hesabı yapmaktadır.

6. Genel Değerlendirme

Ülkemizde yapılan maliyet çalışmaları ile ABD’de yapılan çalışmalar arasında metodolojik ve değerleme açısından çok büyük farklılıklar bulunmamaktadır. ABD ve ülkemizde ürün üzerinden üreticilerle yapılan anket çalışmaları ile sonuçlar elde edilmektedir. AB’de yapılan çalışmalarda ise “Tarım İşletmeleri Muhasebe Veri Ağı” sistemi üzerinden ürün bazlı değil işletme dikkate alınarak yapılan organizasyon neticesinde ürün maliyetleri çıkarılmaktadır. Sonuç olarak Bakanlığımızda müdahale ve destekleme fiyatlarının belirlenmesi için kullanılan maliyet verileri Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü (TEPGE) tarafından ülke çapında en fazla üretime sahip bölgelerde, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarım İl ve İlçe Müdürlüğü personelleri tarafından yapılan ürün maliyet anketleri sonuçlarına dayanmaktadır. ABD verileri Tarım Bakanlığının yapmış olduğu ve yıllık olarak yayınladığı raporlara, AB verileri ise FADN yani çiftlik muhasebe veri ağı sisteminden elde edilen ve AB tarafından yayınlanan verilere dayanmaktadır. Ülkemizde de ÇMVA çalışmaları başlatılmış olup, kurulan bu organizasyon ile gelecekte daha sağlıklı verilere ulaşabilecek ve bu sistem üzerinden de bu bilgilere rahatlıkla ulaşılabilecektir.

***

Kaynaklar:

1. ERKUŞ, A., BÜLBÜL M., KIRAL T., AÇIL A.F., DEMİRCİ R., “Tarım Ekonomisi”, A.Ü.Z.F. yayınları Yayın No:5, 1995, Ankara

2. KORAL A.İ., ALTUN A., “Türkiye’de Üretilen Tarım Ürünlerinin Üretim Girdilerinin Rehberi”, K.H.G.M., Ankara

3. KIRAL T., KASNAKOĞLU H. TATLIDİL F.F., FİDAN H., GÜNDOĞMUŞ E., “Tarımsal Ürünler İçin

Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi”, TEAE ,Y.No:37, Ankara

4. ÇAKIR S. “Adana İlinde Tarımsal Kuruluşların Tarımsal Üretim Maliyetleri Hesaplama Yöntemlerinin Değerlendirilmesi” Yüksek Lisans Tezi 2005 Adana

5. OVALI S. “AB Ortak Tarım Politikası ve Tarım İşletmeleri Muhasebe Veri Ağı Sistemine Türkiye’nin Uyumu” Doktora Tezi Temmuz 2009 Trabzon

6. http://www.ers.usda.gov/Data/CostsAndReturns/methods.htm